Open access w środkowoeuropejskiej historiografii – perspektywa informatologiczna

Zbigniew Osiński

Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

Abstrakt

Cel/teza: Celem badań było ustalenie aktualnego stanu otwartego dostępu do wyników badań naukowych publikowanych w czasopismach z zakresu historiografii środkowoeuropejskiej.

Koncepcja/metody badań: Metoda badań polegała na przeszukiwaniu bibliograficznych baz danych i wykorzystywaniu wyszukiwarek internetowych oraz na poszukiwaniu i analizowaniu informacji o czasopismach naukowych akceptujących tematy historyczne, a także zapewniających w Internecie otwarty dostęp do artykułów z co najmniej jednego pełnego rocznika.

Wyniki i wnioski: Badania wykazały, że dostępnych środkowoeuropejskim historykom bibliograficznych baz danych nie można uznać za kompletne i wiarygodne źródła informacji o czasopismach naukowych udostępniających artykuły w Internecie na zasadach OA, gdyż zawierają istotne luki i nieścisłości. Powszechnie wykorzystywane wyszukiwarki Google i Google Scholar nie są zaś niezawodnymi dostawcami danych na temat obecności w sieci pełnych tekstów artykułów z zakresu historii, co spowodowane jest błędami popełnianymi przez redakcje czasopism. W rozwoju inicjatyw polegających na publikowaniu bądź to cyfrowych wersji periodyków tradycyjnych, bądź też czasopism tylko cyfrowych w Europie Środkowej zdecydowanie przoduje historiografia polska. Jednakże wartość części z tych inicjatyw jest obniżona przez błędy techniczne i brak dbałości o indeksowanie w bazach bibliograficznych. Dotychczas dostępność prac historyków w sieci nie przekłada się na rozwój naukowej debaty, a nawet na wzrost cytowalności. Obok problemów z indeksowaniem przez bazy bibliograficzne oraz wyszukiwarki Google i Google Scholar, jednym z powodów może być fakt, iż prawie połowa z badanych czasopism preferuje tematykę regionalną – ogólną lub specjalistyczną, co znacznie ogranicza krąg potencjalnie zainteresowanych. Co ciekawe, w przypadku niejednego z badanych periodyków nawet publikowanie po angielsku nie przyczynia się do wzrostu cytowań.

Oryginalność/wartość poznawcza: Artykuł prezentuje mało znane polskim historykom, niebadane nawet przez metodologów historii, ale współcześnie istotne aspekty komunikacji naukowej tej grupy badaczy.

Słowa kluczowe

Otwarty dostęp. Historiografia. Bibliograficzne bazy danych. Wyszukiwarki internetowe.

Otrzymany: 30 czerwca 2015. Poprawiony: 10 listopada 2015. Zaakceptowany: 10 grudnia 2015.

Wstęp

Internet i cyfryzacja wywołały prawdziwą rewolucję w dostępie do wiedzy naukowej. Umożliwiły otwarcie się nauki na cały świat i wszystkich potencjalnie zainteresowanych. Niektórzy badacze zjawiska zwanego otwartym dostępem (ang. open access – OA) do wyników badań naukowych oceniają, że może ono przyspieszyć i usprawnić proces badawczy oraz rozszerzyć zasięg komunikacji naukowej (Szprot, red. 2014; Bendyk i in., 2009; Sauber, 2014). Otwarty dostęp jest najlepszym sposobem zapewnienia wszystkim zainteresowanym dotarcia do wiedzy, hipotez, dowodów i dyskusji, które w innym przypadku byłyby nieosiągalne z powodu barier w dostępie do tradycyjnych publikacji (niewielki nakład, wysoka cena i znaczna odległość od najbliższej biblioteki udostępniającej daną pracę). Zapewnienie szybkiego i bezpłatnego dostępu do kompletnego zbioru prac naukowych z danej dyscypliny wydaje się być istotne dla rozwoju nauki. Dzięki otwartemu dostępowi likwidowane są wspomniane bariery, potencjalnie wzrasta produktywność i oddziaływanie autorów publikacji naukowych, poszerza się krąg ich czytelników oraz zdecydowanie rośnie możliwość weryfikacji wyników badań2. Praca w wersji cyfrowej udostępniona na zasadach OA stanowi podstawę dla nowych zjawisk z zakresu komunikacji naukowej. Może być systematycznie, szybko i łatwo aktualizowana, poprawiana i uzupełniania w taki sposób, by czytelnik wiedział, która treść i kiedy została zmieniona i miał nieograniczony dostęp do wprowadzanych zmian3. Może być komentowana i oceniana w sposób widoczny dla wszystkich czytelników4. Wyniki badań udostępnione w sieci są zdecydowanie bardziej widoczne dla poszukujących wiedzy niż te opublikowane tradycyjnie. Obserwacje autora poczynione w repozytorium Academia.edu i na stronach WWW tych czasopism, które umożliwiają zakup pojedynczych artykułów, skłaniają do wysunięcia wstępnej hipotezy mówiącej, że prace udostępniane na zasadach Open Access pobierane są z zasobów sieciowych zdecydowanie częściej niż te, które co prawda dostępne są w Internecie, ale odpłatnie. Jak przewidują badacze problematyki otwartego publikowania, w perspektywie kilku lat cyfrowe publikacje bezpłatne będą niewątpliwie częściej cytowane, głównie z powodu ich dostępności. Świadczą o tym wyniki badań pokazujących, że jeszcze przed 2010 r. (a więc w początkowej fazie rozwoju wykorzystywania OA przez badaczy) umieszczenie artykułu w sieci skutkowało znacznym, od kilkudziesięciu do kilkuset procent, przyrostem liczby cytowań (Hitchcock, 2004; Nahotko, 2007; Swan, 2010; Wagner, 2010). Bibliografia prac poświęconych open access w nauce, zarówno angielskojęzycznych (np. Bailey, 2010, 2015; Bibliography of open access, 2012) jak i w języku polskim (np. Bednarek-Michalska, Paleczna, Potęga, 2015) jest już bardzo bogata, ale konstatacja ta nie dotyczy procesu publikowania w wolnym dostępie przez historyków.