10. rocznica śmierci Zbigniewa Nowaka

27 sierpnia 2025 r. minęła 10. rocznica śmierci Zbigniewa Nowaka (1927-2015), wybitnego bibliotekoznawcy, bibliotekarza, znawcy dziejów książki i kultury Prus Królewskich, nauczyciela akademickiego, profesora nauk humanistycznych, dyrektora Biblioteki Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk (PAN).

Urodził się we Lwowie 23 maja 1927 r. Lata 1930-1939 spędził w Mostach Wielkich (pow. żółkiewski), gdzie jego ojciec był wykładowcą w Szkole Policyjnej. Po wybuchu II wojny światowej, ojciec został internowany do obozu jenieckiego, a trzynastoletni Zbigniew – wraz z matką i młodszym bratem – wywieziony wiosną 1940 r. do Kazachstanu. Przez sześć lat pracował fizycznie w sowchozie. Rodzina powróciła do kraju w czerwcu 1946 r., osiedlając się w Krzeszowicach koło Krakowa. Tu Z. Nowak ukończył gimnazjum oraz Państwowe Koedukacyjne Liceum Bibliotekarsko-Księgarskie w Krakowie. W 1950 r. podjął studia I stopnia na Uniwersytecie Jagiellońskim, na kierunku filologii polskiej ze specjalizacją bibliotekoznawczą, ukończone w 1953 r. Magisterium zrobił pięć lat później w 1958 r. na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika (UMK) w Toruniu.

Od maja 1954 r. związał się zawodowo i prywatnie z Gdańskiem. Został zatrudniony w ówczesnej Bibliotece Miejskiej (obecnie Biblioteka Gdańska PAN), pracując kolejno w działach: Naukowym (1954-1955), Gromadzenia i Uzupełniania Zbiorów (1955-1960), Starych Druków (1961-1974). W 1962 r. zdał egzamin na bibliotekarza dyplomowanego, awansując w 1974 r. na stanowisko starszego kustosza dyplomowanego. Od tego roku powierzano mu funkcje kierownicze: Działu Zbiorów Specjalnych (1974-1981), wicedyrektora Biblioteki Gdańskiej (maj-wrzesień 1981), a od października 1981 r. – dyrektora naczelnego. Miał znaczący wpływ na przygotowanie obchodów 400-lecia Biblioteki Gdańskiej (1996). Na emeryturę odszedł rok później, w 1997.

Z. Nowak podejmował także własne prace naukowe. W roku 1966 na toruńskim UMK uzyskał stopień doktora nauk humanistycznych na podstawie rozprawy Kontrreformacyjna satyra obyczajowa w Polsce XVII wieku (1968). Habilitację w zakresie dziejów książki otrzymał na Uniwersytecie Gdańskim (UG) w 1977 r. po ogłoszeniu monografii Początki sztuki drukarskiej na Pomorzu w XV wieku (1976). W roku 1979 został powołany na stanowisko docenta PAN, a w 1990 r. – nadano mu tytuł profesora nauk humanistycznych.

Przez dwadzieścia pięć lat (1974-1999) był równocześnie nauczycielem akademickim w Zakładzie Nauki o Książce UG, stworzonym w 1973 r. przez wrocławskiego bibliologa prof. Karola Głombiowskiego. Prowadził zajęcia ze studentami, seminaria magisterskie i doktoranckie. Wypromował 2 doktorów i 130 magistrów.

Pozostawił dorobek piśmienniczy obejmujący około 350 pozycji bibliograficznych. Na tej liście są artykuły zamieszczane głównie w „Roczniku Gdańskim” i „Libri Gedanenses”, biogramy do Polskiego Słownika Biograficznego (51), encyklopedii Zasłużeni Ludzie Pomorza XVI wieku (55), recenzje oraz prace edytorskie i źródłowe, jak np. Księga wpisów uczniów Gimnazjum Gdańskiego 1580-1814 (1974), Album uczniów Chełmińskiego Gimnazjum Akademickiego (1975), Jan Dantyszek portret renesansowy humanisty (1982), Konrad Baumgart i początki sztuki drukarskiej w Gdańsku w XV wieku (1998). Wchodził w skład zespołów redakcyjnych licznych wydawnictw i czasopism krajowych.

Angażował się w działalność społeczną i zawodową. Był m.in. członkiem Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich i Stowarzyszenia Księgarzy Polskich. W Gdańskim Towarzystwie Naukowym pełnił w latach 1973-1993 funkcję zastępcy sekretarza generalnego i przewodniczącego Międzywydziałowego Komitetu Wydawniczego. Od 1990 r. przewodniczył Fundacji Biblioteki Gdańskiej. Należał do Związku Sybiraków i do Stowarzyszenia „Rodzina Policyjna 1939”.

Był wielokrotnie odznaczany m.in. Złotym Krzyżem Zasługi (1978), Krzyżem Kawalerskim (1986) i Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1996), Medalem 50-lecia PAN (2003), Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (2002). Otrzymywał także nagrody lokalne: Zasłużony Ziemi Gdańskiej (1972) i dwukrotnie Nagrody Prezydenta Miasta Gdańska w Dziedzinie Kultury (2000, 2003).

Współpracownicy Biblioteki Gdańskiej uhonorowali dyrektora Z. Nowaka księgą pamiątkową Terrae Leopoliensis filius, terrae Gedanensis civis (2007) wydaną okazji 80-lecia jego urodzin; zawierającą m.in. jego życiorys i bibliografię prac.

Zmarł 27 sierpnia 2015 r. Jest pochowany w Gdańsku na Cmentarzu Łostowickim w Kwaterze Sybiraków (kwatera 109, rząd 6, miejsce 1A).

H.M.

Zob. też